Hoe kan een scheiding het schoolse functioneren van kinderen beïnvloeden?

Vier op tien jongeren leeft in een niet-intact gezin (Buysse et al., 2018). Ook in jouw klas zitten dus heel wat kinderen die een scheiding hebben ervaren. Maar wat betekent dat nu voor het schools functioneren van kinderen?

Jarenlang onderzoek toont aan (Amato, 2000) dat kinderen met een scheidingsachtergrond lager scoren op schoolse functioneren dan verwacht zou worden op basis van hun aanleg. Ook in ons land moet ongeveer één op de twee kinderen van gescheiden ouders minstens één schooljaar overdoen of veranderen naar een andere richting (KU Leuven, 2011). Recente cijfers bevestigen het effect van scheiding op schools presteren. 'Kinderen lopen na een scheiding gemiddeld iets minder dan een half schooljaar achterstand op', zegt onderwijseconoom Kristof De Witte (Cleene, 2023).

Vooraleer in te gaan op de onderliggende processen willen we inzoomen op enkele belangrijke kanttekeningen. Een eerste belangrijke kanttekening is dat een echtscheiding of relatiebreuk een proces is en geen breukmoment (Kinderrechtencommissariaat, 2005). Dat proces start voor het eigenlijke moment van uit elkaar gaan en stopt daar ook niet. Kinderen worden in hun verdere dagelijkse leven blijvend geconfronteerd met de impact van dit proces en de nieuwe gezinsrealiteit. Een tweede belangrijke kanttekening is dat naast de vragen, onzekerheden en moeilijke emoties die kinderen ervaren, er ook positieve effecten van scheiding gevonden worden in onderzoek (Buysse, Mertens & Matthys, 2018). Kinderen van gescheiden ouders zouden bijvoorbeeld een betere band hebben met hun broer of zus, een hogere tolerantiegraad en meer mededogen. Zo zien we ook dat sommige kinderen na een scheiding net betere resultaten behalen op school.

Hieronder wordt enkel ingezoomd op de mogelijke risicofactoren van een scheiding voor de schoolloopbaan van kinderen en jongeren. Inzicht in deze mogelijke gevolgen van echtscheiding op het schoolse leven van kinderen is cruciaal om te weten wat je als leerkracht wel en niet kan betekenen voor een kind van gescheiden ouders op school. Het geeft ook een indicatie van de signalen waar je als leerkracht op kan letten om wat extra aandacht te hebben voor het welbevinden van kinderen die een echtscheidingsproces meemaken.

Uit retrospectieve interviews met jongeren over de impact van scheiding op hun schoolleven, uitgevoerd in 2022 in het kader van het SBO-project Family Solidarity 2.0, komen vooral de volgende effecten naar voor:

1. Moeite om de aandacht bij de les te houden
2. Verminderde motivatie voor school
3. Veranderingen in gedrag door emoties en zorgen
4. Praktische moeilijkheden om het schoolleven te organiseren

Emotionele impact 

Kinderen geven aan dat ze kort na het vernemen van de beslissing dat hun ouders gaan scheiden veel aan hun hoofd hebben en hierdoor moeite hebben om hun gedachten bij de les te houden. Ook kan hun motivatie voor school dalen op basis van de vele bezorgdheden en gedachten over hun familiale situatie.  

Jongere: 'In het begin was ik daar heel veel mee bezig en kon ik moeilijk mee omgaan waardoor school ook wel wat moeilijker werd… Toen waren mijn gedachten wel vaak ergens anders dan de les.'

Jongere: 'Ik had geen goede band met mijn familie en dat zorgde ervoor dat ik minder motivatie had voor school.'

Voor kinderen die een echtscheidingsproces van hun ouders meemaken kunnen er een aantal extra ontwikkelingstaken bijkomen (EKSS, 2023): bv. het begrijpen van de scheiding, het accepteren dat dit voor altijd is en het omgaan met dit verlies. Ze moeten zich ook losmaken van het conflict van de ouders en de gevoelens van boosheid en de eventuele schuld een plekje geven. Het zich minder goed kunnen concentreren in de klas en thuis tijdens het maken van het huiswerk, resulteert vaak onmiddellijk in lagere resultaten, met als gevolg een stijging van stress en faalangst die op hun beurt verder effect hebben op schoolse prestaties.

Door de verandering in thuissituatie kan een kind veranderd gedrag vertonen in de klas of op school, ze trekken zich terug of stellen net meer storend gedrag in de klas. 

Jongere: 'In mijn klas voelde ik me erg alleen en niet thuis. Ik kon met geen leerkrachten praten over mogelijkse problemen thuis waardoor ik enorm veel dingen opkropte. Mijn gedrag werd hierdoor slechter en ik was niet de beste, leukste student. Ik kon vaak niet goed opletten omdat ik aan situaties thuis dacht, wanneer ik dan bij mijn vrienden was kon ik deze zaken makkelijker vergeten'. 

Het zich terugtrekken of net meer storend gedrag stellen heeft tot gevolg dat ze er minder bij horen op school, in de klasgroep. Dit heeft niet alleen een effect op hun zelfbeeld, maar beïnvloedt ook hun prestaties op school. Ze worden minder gestimuleerd door de groep, ze krijgen minder mondelinge info van medeleerlingen … 

TIPS

• Communiceer dat het kind bij jou terecht kan voor een luisterend oor.

• Toon begrip voor een tijdelijke daling in resultaten, maar verlaag je verwachtingen niet.

• Zorg ervoor dat iedereen het gevoel heeft erbij te horen. Dit doe je bijvoorbeeld door (gezins)diversiteit zichtbaar te maken in je klas.

• Spreek met ouders over de impact van de scheiding op het schoolse functioneren van hun kind. Vertel dat een tijdelijke verandering niet ongewoon is. Laat ouders weten hoe jij als leerkracht hiermee zal omgaan. 

Verstoringen in routines 

Jongeren benoemen ook vaak praktische moeilijkheden naar aanleiding van een nieuwe verblijfsregeling als een effect van scheiding op het schoolse leven. Zo geven jongeren bijvoorbeeld aan dat ze in het begin van de nieuwe gezinssituatie vaker de juiste boeken of de gevraagde materialen vergaten mee te nemen naar de les.

Jongere: 'Op school heb ik soms moeilijkheden ondervonden vanwege de scheiding. In het begin vergat een leerkracht regelmatig dat ik mijn schoolspullen van de ene naar de andere ouder moest meenemen, waardoor ik vaak dingen vergat. Dit zorgde voor extra stress en de leerkracht leek hier geen begrip voor te hebben. Het gebeurde vooral tijdens de beginfase van de scheiding.'

Ook voor ouders die nog moeten wennen aan de nieuwe situatie en allerlei zaken zowel praktisch als juridisch moeten regelen, kan het moeilijk zijn om mee te denken of het kind het nodige materiaal meeheeft naar school.  

TIPS

• Zorg waar mogelijk voor behoud van routine op school.

• Toon begrip voor de praktische moeilijkheden waar de kinderen mee geconfronteerd worden.

• Ga samen met de kinderen op zoek naar oplossingen voor de praktische problemen.

Tijdelijke verlaging van de thuisbetrokkenheid van ouders op het schoolse gebeuren​

Een scheiding kan ook een invloed hebben op de betrokkenheid van de ouder op het schoolse functioneren van een kind. Vaak vraagt de scheiding heel wat van ouders en hebben ze minder mentale ruimte om beschikbaar te zijn voor het kind. Ouders zijn soms minder in staat om het schoolwerk goed op te volgen, om waardering te geven voor inspanning en successen en ook dat kan een invloed hebben op de schoolloopbaan.

Een scheiding verhoogt daarnaast ook de kans op een minder goed functionerende ouder waarbij kinderen zorgtaken overnemen. Ook deze rolomkering zal tot gevolg hebben dat kinderen minder mentale ruimte hebben voor de schoolse taken en verwachtingen. Kinderen zijn echter veerkrachtig en wanneer deze situatie tijdelijk is, zal dit geen langetermijngevolgen hebben. Maar wanneer dit een chronische situatie wordt, spreek men over parentificatie (lees in deze fiche meer over parentificatie en de gevolgen hiervan voor kinderen).

TIPS 

• Als leerkracht is het belangrijk om zo waarderend mogelijk te zijn en te blijven, ook al zijn er tijdelijk minder goeie schoolresultaten. Erken de moeilijke omstandigheden en waardeer de inspanning die de leerling in die omstandigheden toch nog kan leveren. Dit vormt een buffer tegen het ontwikkelen van faalangst, zeker in tijden waarin sommige ouders minder mentale ruimte hebben om waardering te geven.

• Ga tijdens het oudercontact in op de thuisbetrokkenheid. Nodig ouders uit om te vertellen over de impact van de scheiding op de ondersteuning van het schoolse functioneren van hun kinderen. Neem een kijkje in de documenten Thuisbetrokkenheid - Mogelijke taken van een ouder en Huiswerkbegeleiding, ontwikkeld door het Onderwijscentrum Brussel en vind inspiratie om zo'n gesprek concreet vorm te geven.

• Reflecteer preventief over de verwachtingen die jij als leerkracht hebt over thuisbetrokkenheid van ouders en ga steeds na of deze haalbaar zijn in tijden van scheiding of alleenstaand ouderschap.

• Als leerkracht is het belangrijk om oog te hebben voor signalen van parentificatie. Als betrokken leerkracht wil je de leerling er misschien op wijzen dat het niet diens taak is om …. Weet dat kinderen ook de nood hebben om te zorgen voor hun ouders. Ze willen hen niet in de steek laten en willen dit ook niet zomaar stoppen. Het zou voor hen aanvoelen als deloyaal zijn aan hun ouders. Wel kan je samen met kind op zoek gaan naar wat de gevolgen zijn van de zorg die het opneemt voor diens ouders. Waardering geven voor de zorg die ze opnemen en tegelijk in kaart brengen wat de kost hiervan is voor hen, kan zeer helpend zijn voor kinderen. Je kan dan ook samen met het kind zoeken naar meer gepaste manieren van zorg dragen voor een ouder.

Socio-economische veranderingen 

De financiële druk die toeneemt kan er soms ook voor zorgen dat er minder middelen zijn om de educatieve ontwikkeling te ondersteunen, zoals privéles, buitenschoolse activiteiten, een laptop, toegang tot betrouwbaar internet .. 

TIPS 

• ​Voor omgaan met armoede op school verwijzen we jullie graag naar het artikel 'Armoede op school herkennen en aanpakken' uit Klasse.

Video 

In de serie 'Mijn ouders zijn gescheiden' vertellen kinderen over wat de scheiding van hun ouders met hen deed. 

Bronnen en leestips 

• Buysse, I., Mertens, N., & Matthys, K. (2018). Divers gezin(d): omgaan met het nieuwe gezin op school.Pelckmans Pro.​
• Amato, P. R. (2000). The Consequences of Divorce for Adults and Children. Journal of Marriage and Family, 62(4), 1269–1287. 
• Cleene, D. D. (2023, december 5). Onderwijseconoom deed onderzoek naar kinderen van gescheiden ouders: 'Ze hebben later minder kinderen en presteren minder goed op school'. De Morgen. https://www.demorgen.be/nieuws/onderwijseconoom-deed-onderzoek-naar-kinderen-van-gescheiden-ouders-ze-hebben-later-minder-kinderen-en-presteren-minder-goed-op-school~ba575eae/ 
• KU Leuven. (2011, maart 1). Helft kinderen van gescheiden ouders heeft leerproblemen. https://nieuws.kuleuven.be/nl/2012_en_vroeger/1011/extra/helft-kinderen-van-gescheiden-ouders-heeft-leerproblemen 
• Kinderrechtencommissariaat (2005). Kinderen & scheiding. Kinderrechtencommissariaat dossier. Brussel. ​