Hoe houd ik in mijn klaswerking rekening met kinderen van gescheiden ouders?

Een echtscheiding kan negatieve gevolgen hebben voor het welbevinden en de leerprestaties van een kind op school (Spruijt & Kormos, 2010). Deze gevolgen zijn niet altijd onmiddellijk zichtbaar voor de buitenwereld. Toch kan je als leerkracht of begeleider een ondersteunende rol spelen in het aanpassingsproces van een kind aan diens nieuwe gezinssituatie (Leon & Spengler, 2005). Kinderen geven aan dat de school een plaats van afleiding, rust en bescherming kan zijn en dat de beschikbaarheid van een leerkracht voor een luisterend oor daarbij belangrijk is (Wiewauters, 2017). Uit een kwalitatieve analyse van Wiewauters & Emmery (2016) van gesprekken van kinderen en jongeren met Awel over de scheiding van hun ouders, blijkt dat de school voor sommige kinderen een plaats is van afleiding voor de thuissituatie. Als de leerkracht zich onpartijdig opstelt, en het belang van het kind vooropstelt, kan aandacht en begrip van een leerkracht jongeren in een scheidingssituatie deugd doen. Of zoals Buysse en collega's (2018) stellen: "Een school kan de thuisproblemen van leerlingen niet oplossen, maar wel ondersteuning, zorg en aandacht bieden" (p.44).

Diversiteit aan gezinsvormen in je lesmateriaal ​ 

In deze tijd van diverse gezinsvormen kan je er niet meer van uitgaan dat het traditionele twee-oudermodel de standaard is. Uit retrospectieve interviews met jongeren over de impact van scheiding op hun schoolleven, uitgevoerd in 2022 in het kader van het SBO-project Family Solidarity 2.0, blijkt dat jongeren zich wel eens alleen voelen in de klas vanwege hun gescheiden gezinssituatie. Sommige jongeren geven aan zich niet te herkennen in de gezinnen die getoond worden in de klas, terwijl ongeveer vier op tien jongeren in België opgroeit met gescheiden ouders (Buysse et al., 2018).

Interviewer: Herken je jouw gezinssituatie in de boeken/handboeken/materialen/prenten… die gebruikt worden op school?
Jongere: Neen, ik voelde mij wat alleen.

​

Jongere: Mijn leerkrachten praten er wel open over en tonen wel interesse. Ze zeggen ook bv. geef deze brief aan uw mama, papa, stiefouder of iemand die voor je zorgt dus ik vind dat wel goed.

Jongere: Over het algemeen heb ik het gevoel dat mijn gezinssituatie op school eerder een uitzondering is dan de norm. Ik herken mijn gezinssituatie niet echt in de boeken, handboeken of materialen die op school worden gebruikt.

Deze citaten tonen het belang van het bespreekbaar maken van gezinsdiversiteit en gezinstransities in de klas (zie ook Buysse et al., 2018). Maak je leerlingen bewust van het feit dat 'het standaardgezin' niet bestaat en dat een diversiteit aan gezinsvormen de norm is in de huidige samenleving. Werk aan positieve beeldvorming van alle gezinsvormen. Lesmaterialen die de leerlingen toelaten kennis te maken met verschillende gezinssamenstellingen zijn hierbij een eerste stap. Daarnaast wordt gezinsdiversiteit niet alleen bespreekbaar via de materialen, handboeken of prentenboeken die je aanbiedt, maar ook in de manier waarop jij als leerkracht over gezinnen praat naar leerlingen en ouders toe.

Let hierbij ook op aanspreektitels en benamingen (Leemans, 2016). Als je een brief voor ouders uitdeelt, zeg je dan bijvoorbeeld tegen de leerlingen: "Geef deze brief aan je mama"? Of spreek je over "mama of papa" of over "wie jou thuis verzorgt"? Ook de voorbeelden of casussen die je gebruikt in je lessen, zouden de huidige diversiteit aan gezinsvormen moeten respecteren.

Concrete werkvormen die je hierrond in de klas kan inzetten:

• Laat je leerlingen een foto van hun gezin meebrengen naar de klas en maak hiermee een familiemuur (Dierickx, 2023).

• Laat je leerlingen in groepjes nadenken over wat een gezin precies is en wat zij belangrijk vinden om over een gezin te kunnen spreken (gebaseerd op de methodiek 'ieder zijn gezin' uit het boek 'Divers gezin(d). Omgaan met het nieuwe gezin op school.') (Buysse et al., 2018).

Toon je flexibel in de gangbare klasafspraken  

Leerlingen die een scheidingsproces meemaken, ondervinden vaak moeite om hun aandacht bij de les te houden of ervaren een verminderde motivatie voor school. Door je flexibel op te stellen, kan je rekening houden met de veranderende thuissituatie van je leerlingen, wat hen rust kan geven (Buysse et al., 2018). Denk bijvoorbeeld aan het uitstellen van deadlines of het bieden van de mogelijkheid om een toets te herkansen. Deze flexibiliteit komt niet alleen kinderen in een scheidingsproces ten goede, maar kan op een bepaald moment in de schoolloopbaan van elke leerling relevant zijn. Het is belangrijk om de leerling hierbij inspraak te geven: bespreek samen wat nodig is en wat de beste aanpak zou zijn.

Daarnaast ervaren leerlingen die een scheiding meemaken vaak praktische moeilijkheden op school. Het kan voor kinderen uit gescheiden gezinnen soms een uitdaging zijn om op tijd het gevraagde materiaal, zoals handboeken of turnkledij, mee te brengen naar de klas. Door een wissel tussen de ouders kan dit al eens vergeten worden. Zoek samen met de leerling naar een discrete oplossing en toon begrip. Ook kan het nodig zijn om deze kinderen wat meer tijd te geven om brieven of rapporten te laten ondertekenen door beide ouders. Geef bijvoorbeeld een week extra de tijd om het rapport te laten zien aan beide ouders (Leemans, 2016). Een jongere deelde hierover het volgende in een interview: 

Op school heb ik soms moeilijkheden ondervonden vanwege de scheiding. In het begin vergat een leerkracht regelmatig dat ik mijn schoolspullen van de ene naar de andere ouder moest meenemen, waardoor ik vaak dingen vergat. Dit zorgde voor extra stress en de leerkracht leek hier geen begrip voor te hebben. Het gebeurde vooral tijdens de beginfase van de scheiding.

Neem je eigen opvattingen over gezinnen en echtscheiding eens onder de loep​ 

Sta eens stil bij je eigen referentiekader. In wat voor gezin ben jij opgegroeid? Dit referentiekader beïnvloedt hoe je naar verschillende gezinsvormen kijkt. Om je leerlingen te laten ervaren dat alle gezinsvormen evenwaardig zijn, is het belangrijk respect te tonen voor elke gezinsvorm en de sterkte van elk gezin te waarderen.

Pas activiteiten aan waarbij sommige kinderen zich oncomfortabel of buitengesloten voelen​

Sommige momenten in het schooljaar zijn voor jou als leerkracht misschien vanzelfsprekend, maar voor kinderen uit een gescheiden gezin kunnen ze confronterend zijn. Denk bijvoorbeeld aan:

• Wisseldagen: Als een kind op een schooldag van de ene naar de andere ouder verhuist, kan dit extra moeilijkheden met zich meebrengen. Sommige scholen krijgen vragen over het faciliteren van de verhuis van spullen of kledij op die wisseldag. Ook kan een kind dat de dag of avond voor een schooldag de wissel maakt, gevoelens van verdriet of onrust ervaren.

• Vakantieperiodes: Voor een kind dat opgroeit in een gescheiden gezin met verblijfsco-ouderschap, kan de aanloop naar een vakantieperiode onzekerheid met zich meebrengen. Bij wie zal de vakantie worden doorgebracht? Zal de vakantie wel leuk zijn, zo opgesplitst in een deel bij de ene en een deel bij de andere ouder?

• Oudercontacten: Zal dit voor het kind in een aangename sfeer kunnen verlopen als beide ouders erbij zijn? Mogen andere personen die het kind er graag bij wil (bv. stiefouder) ook aanwezig zijn op het oudercontact? Weet het kind wat er besproken zal worden? Onderstaand citaat van een jongere uit de interviews afgenomen in 2022 in het kader van het onderzoeksproject Family Solidarity 2.0 toont het belang van inspraak van leerlingen en maatwerk bij de planning en voorbereiding van oudercontacten. Buysse en collega's (2018) adviseren daarbij aansluitend om voorafgaand aan elk oudercontact een apart leerlingencontact te organiseren. Dit biedt de gelegenheid om te overleggen met de leerlingen wat met hun ouders zal besproken worden.

Ik zou het veel liever hebben gehad moesten mijn ouders op apart oudercontact mochten (middelbaar). Op de momenten dat ze samen in gang waren aan het wachten met mij was ik enorm zenuwachtig en voelde ik me ongemakkelijk. Ik was de hele tijd aan het hopen dat ze niet met elkaar praten zodat er geen ruzie ontstond. Ik probeerde evenveel aandacht aan beide ouders te geven, het waren vaak heel vermoeiende tien minuten wachten voor mij. Het oudercontact zelf verliep dan ook niet altijd soepel, mijn ouders hadden over bepaalde zaken een ander idee. Ik was altijd zeer blij dat mijn stiefmama er niet bij was.

Citaat jongere

• Moeder- en Vaderdag: Mag een kind ook een geschenkje maken voor de nieuwe partner van hun ouders? Wat als een kind geen contact meer heeft met één van beide ouders? Laat kinderen voor Moeder- en Vaderdag ook een cadeautje maken voor een plusouders als die dat wensen (Leemans, 2016). Voorzie activiteiten waarbij kinderen over hun gezin kunnen vertellen en waarbij ze worden aangemoedigd om de diversiteit in huidige gezinsvormen te zien, te begrijpen en te waarderen.

• Sinterklaas of Kerstmis: Voor veel kinderen is dit een tijd van cadeautjes, maar voor kinderen in gescheiden of nieuw-samengestelde gezinnen kan deze periode ook veel onzekerheden met zich meebrengen. Zal Sinterklaas bij beide ouders langskomen? Mag ik mijn cadeautjes van het ene huis naar het andere meenemen? 

Webtips 

• Op de website van Klasse vind je verhalen, tips, advies van experten en antwoorden op veelgestelde vragen rond gezinsvormen. 
• Ze willen niet meer samen zijn | Kleutergewijs (wordpress.com)
• Horen alle kinderen in je klas er écht bij? 6 tips voor meer 'sense of belonging'. | Kleutergewijs (wordpress.com)
• Hoe groot is de kans dat je voor altijd bij elkaar blijft? - Video - KlasCement. Deze video van Dimitri Mortelmans voor Universiteit van Vlaanderen over scheiding is mogelijks een goede gespreksstarter over gezinsvormen. ​
  

Bronnen en leestips 

• Buysse, I., Mertens, N., & Matthys, K. (2018). Divers gezin(d). Omgaan met het nieuwe gezin op school. Pelckmans Pro.
• Dierickx, E. (2023, september 7). Horen alle kinderen in je klas er écht bij? 6 tips voor meer 'sense of belonging'. Kleutergewijs. https://kleutergewijs.wordpress.com/2023/09/07/horen-alle-kinderen-in-je-klas-er-echt-bij-6-tips-voor-meer-sense-of-belonging/
• Leemans, L. (2016, januari 1). Respecteert jouw school álle gezinsvormen? Klasse. https://www.klasse.be/7011/respecteert-jouw-school-alle-gezinsvormen/
• Leon, K., & Spengler, L. (2005, november). Helping Children Adjust to Divorce: A Guide for Teachers | MU Extension. https://extension.missouri.edu/publications/gh6611
• Spruijt, E., & Kormos, H. (2010). Handboek scheiding en de kinderen. Voor de beroepskracht die met scheidingskinderen te maken heeft. Bohn Stafleu van Loghum.
• Wiewauters, C. (2017). Een schoolbreed beleid bij scheiding vergt zowel een juridisch als een psychosociaal kader of Een schoolbreed beleid bij scheiding is meer dan reageren op conflicten. Tijdschrift voor onderwijsrecht en onderwijsbeleid, 18, 288–294.
• Wiewauters, C., & Emmery, K. (2016). Awel, ik ben in de war door de scheiding van mijn ouders. Een kwalitatieve analyse van de gesprekken van kinderen en jongeren met Awel over de scheiding van hun ouders. Odissee Kenniscentrum Hoger instituut voor Gezinswetenschappen.