Hoe praten met kinderen over hun gevoelens en gedachten?

Kinderen zijn vaak intens geraakt door de scheiding van hun ouders, en ook het leven in een nieuw samengesteld gezin met een plusouder, eventuele plusbroers/zussen is vaak een grote stap. Ze hebben tijd nodig om de scheiding van hun ouders en al de veranderingen die er op volgen een plaats te geven. Maar de meeste kinderen zijn veerkrachtig genoeg en vinden een nieuw evenwicht ongeveer twee jaar na de verandering in gezinssituatie. Eén van de cruciale factoren in dit proces is de manier waarop kinderen worden ondersteund. Maar hoe merk je nu op wat de noden zijn van kinderen? En hoe doe je dat spreken met kinderen over emoties?

Wat doen we als volwassene vaak wel in gesprek met kinderen, maar doen we eigenlijk beter niet?

Er zijn een aantal manieren van reageren, goedbedoelde manieren die wij allemaal wel eens toepassen, maar die het echte contact in de weg staan. We sommen hier enkele van deze 'communicatiestops' op:

• Geruststellen: 'O, dat gevoel is heel normaal, dat heeft iedereen wel eens, dat gaat wel weer over.' Deze reactie zet niet de poort open voor kinderen om meer te vertellen over hun emoties. Integendeel, het geeft hen het gevoel dat hun emoties niet zo belangrijk, gewichtig zijn of dat ze niet au serieus genomen worden.
• Advies geven, suggesties doen of oplossingen aanreiken: 'Ja, ik begrijp het. Ik denk dat je het best van je afschrijft in een dagboek'. Ook deze manier van reageren creëert geen openheid om te praten. Het ondersteunt kinderen ook niet in hun zoektocht naar wat echt werkt voor hen.
• Over eigen ervaringen vertellen: 'Ja kind, ik heb ook veel verdriet. Ik had het me ook anders voorgesteld. Nu papa boos is omdat ik een nieuwe relatie heb, weet ik het ook niet meer, en …, en…. . De eerste zin kan zeker nog de boodschap geven dat het OK is om verdrietig te zijn. De rest van de reactie neemt echter de aandacht weg van de echte vraag en nood van het kind.
• Afleiden: 'Och kind, sta er maar niet te lang bij stil, laten we iets leuks doen'. En ja, voldoende leuke activiteiten helpen om om te gaan met moeilijke emoties. Maar ze helpen niet als ze ingezet worden op momenten dat een kind aangeeft behoefte te hebben aan een luisterend oor.

Als ik je vraag naar mij te luisteren
en jij begint mij adviezen te geven
dan doe je niet wat ik je vraag.
Als ik je vraag naar mij te luisteren
en jij begint mij te vertellen waarom
ik iets niet zo moet voelen als ik het voel,
dan neem je mijn gevoelens niet serieus.
Als ik je vraag naar mij te luisteren
en jij denkt dat je iets moet doen om
mijn problemen op te lossen,
dan laat je mij in de steek,
hoe vreemd dat ook mag lijken
Dus, alsjeblieft, luister alleen maar naar
me en probeer me te begrijpen.
En als je wilt praten, wacht dan even en
ik beloof je dat ik op mijn beurt naar jou
zal luisteren.
Leo Buscaglia

 Hoe doe ik het dan wel?

Niet dat het voorgaande allemaal zo verkeerd is, maar hoe kan het beter? (Gordon, 2008)

• Eenvoudige methoden om de deur open te zetten: "Juist, ja", "Stel je voor", "'t is toch niet waar?", "Vertel maar verder", "Ik krijg de indruk dat je er meer over wil vertellen" of "Laten we het er eens over hebben". Hoe klein en onbenullig deze reacties ook lijken, ze moedigen aan om verder te vertellen in volledige vrijheid. De boodschap die jouw kind dan krijgt is 'ik wil echt horen hoe jij erover denkt, hoe het voor jou is'.
• Actief luisteren: Als een kind besluit om iets te vertellen, doet hij dat omdat hij er behoefte aan heeft: hij wil iets, hij is van streek geraakt door iets, hij voelt zich niet prettig. Vervolgens tracht het kind via woorden de boodschap over te brengen. Maar achter woorden kunnen veel verschillende boodschappen/bedoelingen schuilgaan. Bijvoorbeeld: "Ik wil niet naar mama!" kan betekenen "Ik ga jullie zo missen!"; "Mama wil dat ik extra studeer en dat vind ik hatelijk", "Hier heb ik mijn vrienden en nu kan ik weer niet met hen afspreken" of nog iets helemaal anders. Daarom dat het belangrijk is, om je eigen interpretaties af te checken bij je kind. Dit is wat actief luisteren is, je geeft in eigen woorden terug wat jij denkt begrepen te hebben. Dit wil zeggen dat jij GEEN eigen boodschap uitzendt, GEEN eigen mening, GEEN advies, GEEN oplossing, GEEN vermaning, GEEN geruststelling, … . Door dit soort reacties voelt het kind zich begrepen en geaccepteerd en wordt het dikwijls rustiger, ook als het probleem (nog) niet wordt opgelost. Hierdoor geef je bovendien de kans aan het kind om meer te vertellen.
• Laten zijn en accepteren van emoties. We zijn het als ouder vaak zo gewoon om advies te geven, te preken, gerust te stellen, … . Het vereist bovendien dat je echt wil horen wat het kind wil zeggen en dat je er tijd voor neemt. Het veronderstelt ook dat je in staat moet zijn om emoties te accepteren, ook al voel jij ze niet, of heb je er schrik van. Onthoud: Een kind kan niet niet-voelen wat het voelt en niet niet-denken wat het denkt! Wil je meer weten over emoties, kijk dan hieronder naar het filmpje ' Alfred en zijn schaduw'.
• Je moet natuurlijk niet altijd 'actief luisteren' inzetten. Als jij een probleem hebt met het gedrag van jouw pluskind, dan zal je eerder grenzen moeten aangeven en sturen. Actief luisteren doe je enkel op momenten dat jouw pluskind een probleem heeft en jij het kind echt wil begrijpen. Actief luisteren inzetten als techniek om je kind toch bij te sturen zal niet helpen.
• Actief luisteren is niet papegaaien wat het kind heeft gezegd. Actief luisteren is niet altijd alleen maar reflecteren op wat het kind gezegd heeft, het is ook reageren op wat het kind vertelt via zijn lichaam, bijvoorbeeld: "Ik zie dat je heel erg bent geschrokken." Denk aan gezichtsuitdrukkingen, houdingen, bewegingen, … Het is de bedoeling dat je de werkelijke boodschap, wat je kind bedoeld heeft te zeggen, teruggeeft. En vaak gaat dit over innerlijke gevoelens.
  • Dochter: Een tijdje ging het wel goed met me, maar zo slecht als het nu gaat, was het nooit. Wat ik ook doe, het helpt niet? Wat heeft het voor zin.
  • Ouder: Het gaat slechter dan ooit met je en het geeft niet wat je ook doet. (= papegaaien, niet OK)
  • Ouder: Je hebt de moed laten zakken, je wil het maar liever laten zitten. (= gevoel teruggeven, OK) (Gordon, 2008, pg 79)

Gewoon praten is voor kinderen niet gemakkelijk, zeker niet voor de kleintjes. Zoek een creatieve manier waarop kinderen hun emoties kunnen uiten. Hier alvast enkele voorbeelden (Gary Neuman & Romanowski, 2003):

• Neem een ballon en laat je kind er een gezicht op tekenen dat toont hoe het zich voelt. Je kan vervolgens aan de hand van wat je ziet, emoties bespreken. Bijvoorbeeld: 'Mmm, de ballon heeft scherpe tanden. Is de ballon boos?' Laat het kind dan de keuze om de ballon te houden, te laten vliegen of kapot te prikken. Zo kan hij een deel van zijn emoties laten ontsnappen.
• Voor de kleintjes: Boze Jas en Pet. Laat een kind een jas en pet versieren met afbeeldingen en materialen die zijn boosheid of verdriet uitdrukken. Laat hem/haar die jas aantrekken als hij/zij daar behoefte aan heeft. Dit kan voor jou een teken zijn dat het tijd is om met jouw pluskind te spreken over wat hij/zij voelt.
• Voor de oudere kinderen: Hou elk een dagboek bij. Ieder schrijft 3 dingen op: het beste moment, het verdrietigste moment en ten slotte hoe iedereen zich voelde tijdens die momenten. Laat het elkaar lezen.

Ook kinderboeken, spelmateriaal en filmpjes kunnen helpen om gevoelens makkelijker bespreekbaar te maken. In onze databank 'op zoek naar' vind je alvast heel wat voorbeelden. 

Een voorbeeld: Sanne (8 jaar) en haar plusmoeder zitten s 'middags aan tafel

• Sanne: "Ik heb geen zin om te eten."
• Ouder: "O, heb je geen trek?"
• Sanne: "Nee, ik heb al de gehele dag buikpijn."
• Ouder: "Is er iets bijzonders dan vandaag?"
• Sanne: "Ik moet er altijd maar aan denken dat mama gezegd heeft dat vanavond haar nieuwe vriend blijft eten."
• Ouder: "Je ziet ertegen op he!"
• Sanne: "ja, die moet niet denken dat ie zomaar vadertje over mij kan gaan spelen he!"
• Ouder: "Ben je bezorgd over hoe mam's nieuwe vriend de dingen zou kunnen veranderen voor jou?"
• Sanne: "Ja dat hoor je toch vaak he, hoe die nieuwe mannen dan plots de baas over die kinderen willen zijn, maar dat zal niet pakken ze!"
• Ouder: "Ja dat is natuurlijk niet prettig als er een vreemde in huis bijkomt?"
• Sanne: "Niet prettig! Vreselijk vind ik dat. Alles gaat goed bij mama, we doen zoveel leuke dingen samen, wie weet wat er nu allemaal gaat veranderen."
• Ouder: "Dus eigenlijk gaat het heel erg goed tussen jou en mama en ben je bang dat die man daartussen gaat komen?"
• Sanne: "Ja eigenlijk wel ja.​"

… zie je dat door actief te luisteren, het kind zich steeds beter kan uitdrukken en jij steeds beter begrijpt waar het echt over gaat? Pas dan kunnen jullie samen kijken, wat het kind best in deze situatie onderneemt. Geloof erin dat je kind ook zelf tot oplossingen kan komen. Als jij steeds in de bres springt om elk probleem op te lissen, dan lijkt je kind wel een marathonloper die stiekem met de auto naar de finish wordt gereden door zijn coach. In toekomstige marathons zal hij achterop raken of de finish niet halen. Natuurlijk mag jij zelf ook adviezen geven, maar zorg ervoor dat je kind de ruimte krijgt om te voelen of jouw oplossing passend is voor hem/haar of niet. 

 Enkele kanttekeningen

Hierboven werden een aantal basisprincipes uitgelegd die jou als plusouder kunnen helpen om echt te luisteren naar kinderen. Hieronder nog enkele bijkomende aandachtspunten:

• Het schrikt sommige plusouders af om in gesprek te gaan met kinderen omdat ze niet goed weten waarover ze het moeten hebben en wat ze kunnen verwachten in een gesprek. Bereid jezelf voor op een gesprek en lees de fiches 'Wat is speciaal of anders in een nieuw samengesteld gezin', 'Wat betekent het voor mijn kind om een plusbroer of -zus te hebben?' en 'Wat verandert er voor mijn kind wanneer ik een kindje krijg met mijn nieuwe partner?'. 
• (Plus)ouders geven aan dat zij wel vaak willen praten met hun kind, maar andersom willen kinderen niet altijd evenveel met (plus)ouders praten. Kinderen hebben vaak wat tijd nodig om de eerste emoties zelf te verwerken. Soms willen kinderen tijdelijk wat afstand nemen van hun (plus)ouders omdat ze hen soms de schuld geven. Geef dus duidelijke signalen dat je er wil zijn voor je (plus)kinderen, maar dring jezelf ook niet op. Geef daarnaast duidelijk de toestemming om met anderen te spreken over hun gevoelens bij hun nieuwe gezin. Soms is spreken met anderen over hun gevoelens voor hen net gemakkelijker.

• Eén van de emoties die kinderen vaak voelen, maar waar (plus)ouders niet altijd goed mee weten om te gaan is boosheid. Het wordt vaak ervaren als een negatieve emotie omdat 1) het vaak gepaard gaat met negatief gedrag; 2) het vaak ongelukkig geuit wordt en ervaren wordt als een persoonlijke aanval; 3) boosheid vaak bij de andere ook boosheid triggert; 4) vaak niet begrepen wordt wat de onderliggende boodschap is. Toch kan het ook een gezonde emotie zijn. Het kan helpend zijn om opgekropte gevoelens te uiten. Wanneer ze binnenin blijven woekeren kunnen ze een depressievere stemming veroorzaken. Het kan er ook voor zorgen dat we beter voor onszelf en onze behoeftes opkomen. Hoe kan je hier best mee omgaan?
  • Help het kind om boosheid te verwoorden door woorden aan te reiken die helpen om het gevoel te omschrijven. Vermijd daarbij beschuldigend taalgebruik. Het is best 'OK' om boos te zijn.
  • Ga samen op zoek naar de onderliggende oorzaak.
  • Leef je in. Zeg tegen het kind dat je in zijn plaats ook boos zou zijn. Zo laat jij je kind weten dat je het echt begrijpt en moedig je je kind aan verder te vertellen.
  • Geef wel grenzen aan. Boosheid is geen excuus voor onaanvaardbaar gedrag. Slaan, schoppen, bijten, schreeuwen… kan niet getolereerd worden. Vb: 'Ok, je lijkt echt heel kwaad. Ik wil er met jou over praten. Maar nu moet je even kalmeren. De lelijke woorden die jij gebruikt, daar voel ik me niet prettig bij. '

Meer weten?

• Op deze website vind je een korte uitleg over de GORDON methode, en links naar redelijk goedkope e-books
• Op deze website vind je uitleg en tips over praten met kinderen over emoties.

Bronnen 

De GORDON methode, spreken met kinderen (2008)
Gary Neuman, M., & Romanowski, P., (2003 ) En de kinderen scheiden mee … het zandkastelenprogramma. Random House: New York, USA